De basiliektoren is voor het eerst in zijn geschiedenis open voor het ruime publiek. Een beklimming van ca. 300 trappen brengt bezoekers naar een prachtig panorama over het Haspengouwse landschap. Onderweg beleef je het verhaal van het Tongerse belfort op de kerkzolders en tussen de klokken van de beiaard.
Eind juni zijn de restauratiewerken aan de buitenzijde van de toren afgerond. Nadat de steigers verdwenen, konden we reeds volop genieten van het iconische beeld van de basiliektoren. De toren is – naast de schatkamer en de archeologische site – een museumdeel van onze museumsite. Een belevingsparcours vertelt het boeiende maar weinig gekende verhaal van de bekendste toren van Tongeren en de wijde omgeving. Want de toren heeft doorheen de eeuwen heel wat moeten doorstaan. Branden, blikseminslagen, oorlogen, zure regen … maar de toren liet zich niet klein krijgen. Letterlijk, want met een hoogte van 55,55 meter pronkt hij nog steeds boven Tongeren uit.
Aan de bouw van de toren begon men in 1442. De stad trok hem op als belfort. Hij combineerde eeuwenlang de functie van zowel kerktoren als uitkijktoren. Het was een uitzonderlijke situatie in de Lage Landen maar illustreert de verbondenheid van de stedelijke en de religieuze macht te Tongeren. Na de verwoestende brand in 1677 kon het stadsbestuur het herstel van de toren niet betalen en zo werd het Onze-Lieve-Vrouwekapittel eigenaar. Deze verbondenheid vertaalt zich nog steeds naar vandaag. De stad Tongeren heeft de toren in erfpacht. Het hele dossier is tot stand gekomen dankzij een nauwe samenwerking tussen de kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouw-Geboorte en de stad Tongeren. De restauratie- en ontsluitingswerken van de basiliektoren en de eerste fase van de daken zijn financieel gerealiseerd dankzij het Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed en de stad Tongeren. De totale kostprijs van het project bedraagt 6.670.460,69 euro waarvan de Vlaamse Overheid via betoelaging een bedrag van 2.427.615,06 euro voor haar rekening neemt.
De opdracht van het stadsbestuur aan het architectenbureau Michel Janssen was dubbel: eerst en vooral was er de restauratie van de buitenkant van de toren. Het parement – dat is de buitenbekleding – is grotendeels in mergelstenen opgetrokken, een nogal poreuze steen die om de zoveel jaar gerestaureerd moet worden: mergel verpoedert en takelt daardoor af, wat tot schadepatronen leidt.
De vraag was tegelijk: kunnen we de toren toegankelijk maken, een verzuchting die al generaties lang leeft in Tongeren. Een torenbezoek was een privilege voor enkelingen. Zo’n nieuwe bestemming bovenop de oorspronkelijke functie van de basiliek als bidhuis heeft de nodige implicaties. Mensen moeten uiteraard veilig en comfortabel boven geraken. Een lift installeren bleek na grondig onderzoek uitgesloten. Er werden het afgelopen jaar aanzienlijke aanpassingswerken uitgevoerd die de brandveiligheid in de toren en de kerkzolders ten goede moeten komen en die voldoen aan de nieuwste regelgeving.
Beklimming
Als bezoeker trotseer je maar liefst 7 niveaus. Je start met een beklimming van de stenen historische wenteltrap van 100 treden. Onderweg heb je de kans om op adem te komen op de zijzolder van de basiliek en de torengalerij die zich een tiental meter boven het Stadhuisplein bevindt. Daarna begeef je je naar de hoofdzolder, boven het kerkschip, en wandel je de torenzaal binnen. Van hieruit beklim je een nieuwe trapconstructie langs de klokkenstoel van de beiaard en het uurwerkplatform tot de top van de toren.
Gezien de complexiteit van de verschillende historische torenruimtes liet aannemer Verstraete – Vanhecke bij aanvang van de werkzaamheden in 2022 een digitale 3D opmeting maken om het nieuwe trapvolume te kunnen inpassen. Hiervoor werden de trappen, bordessen en/of bruggen als aparte segmenten geproduceerd en ter plekke aan elkaar gebout. Een kraan diende de stukken binnen te hijsen aan de bovenkant van de 55 meter hoge toren. Het was een ongeziene operatie!
Belevingstour
Via een belevingstour wandel en klim je doorheen de biografie van het belfort. De bouw van de toren overspant verschillende generaties. Want afgewerkt is de Tongerse toren niet, zoals veel gotische torens in onze streken. Voor de Tongenaar is de toren perfect zoals hij is, robuust en afgeknot zonder spits. Hierdoor kan je op het bovenste platform gemakkelijk uitkijken over de omgeving, met de eerste stad aan je voeten.
Tijdens je tocht krijg je inzicht over de bouw van de toren. Wat is zijn verhaal? Wat heeft hij allemaal meegemaakt? Welke functies had de toren? Wie heeft hem vóór ons beklommen? Wat is er zo bijzonder aan déze toren? Deze verhalen worden tot leven gebracht via beeldende installaties.
Een van die installaties is een waterspuwer, een fantasiewezen dat lijkt op een mens, een dier of de twee samen. Bij gotische kerken mondt de regenwaterafvoer vaak uit in zo’n waterspuwer. Je ziet ze langs de gevels van de basiliek. Een praktische functie hebben ze nu niet meer, maar ze spreken wel tot de verbeelding. Er werd voor de toren een nieuwe waterspuwer ontworpen die je tegenkomt tijdens het bezoek. Deze waterspuwer is dan ook de ideale figuur om de jongste bezoekers doorheen het torenparcours te leiden.
De geschiedenis van de toren is dankzij illustraties vormgegeven. Deze illustraties zijn weergegeven in constructies gebaseerd op gotische glasramen. De kleurvlakken lezen als een beeldverhaal. Je raakt er niet op uitgekeken, want ze zitten vol details.
In de toren zijn er ook heel wat ‘historische’ graffiti aangebracht. Mergelsteen is zacht. Je kan er makkelijk in krassen en op schrijven. Dat hebben mensen ook vijf eeuwen lang gedaan. Je ziet de symbolen, teksten, letters, tekeningen… op de muren. Deze inkervingen werden nauwgezet geïnventariseerd door het archeologisch onderzoeksbureau Aron bv. Als bezoeker kom je een collage van enkele opmerkelijke tekeningen tegen in een zuil. Leg je je oor te luister aan deze zuil, dan hoor je Tongerse stemmen vertellen over hun toren.
Op het uurwerkplatform net onder de top zie je langs de nieuwe trapconstructie enorme fotowanden. Deze foto’s zijn verzameld uit het stadsarchief of werden ingezonden door Tongenaren zelf. De hoeveelheid foto’s brengt je naar de top, waar je een ongelooflijk verzicht hebt over de omgeving. Als je geluk hebt, kan je bij helder weer zelfs tot de Hoge Venen kijken, met in de winter de besneeuwde heuveltoppen. Aan je voeten liggen het centrum en de buitenwijken van Tongeren, met zijn gebouwen uit de middeleeuwen en uit alle latere eeuwen, tot op vandaag. En met sporen uit de Romeinse tijd. Verder zie je het vruchtbare Haspengouw, het Kempens plateau met de mijnterrils, de groene vallei van de Jeker en de Maasvallei.
Er klinkt muziek uit de toren
De beiaard met zijn 49 klokken kreeg tijdens de restauratiewerkzaamheden ook een grondige opknapbeurt. Na de stadsbrand in 1677 bleven de 17de – 18de-eeuwse klokken gespaard. Dit maakt onze Tongerse beiaard uniek. Afgelopen zomer werd de Tongerse beiaard omgedoopt tot de Chaudoir-beiaard, naar de naam van de Luikse klokkengieter Chaudoir.
De restauratiewerkzaamheden werden begeleid door de Leuvense beiaardier en kenner Luc Rombouts. Nieuw is het computergestuurde speelwerk dat gemonteerd werd op de beiaard. Het systeem bestaat uit pneumatische druktoetsen die gemonteerd worden boven het stokkenklavier waardoor het klavier wordt bespeeld zoals een beiaardier dit zou doen. Het verschil met een manuele bespeling blijft natuurlijk wel bestaan. De wekkering of voorslag zal hiermee alvast over het stadscentrum klinken. Alleszins totdat de mechanische speeltrommel terug in werking wordt gesteld.
Mathieu Lenaerts is de stadsbeiaardier en zorgt voor de vaste bespelingen. Er is ook een gevarieerd concertprogramma. Ideale luisterplekken zijn het Museumkwartier (toegang Teseum op het Vrijthof), de Graanmarkt, het Stadhuisplein en de vele terrasjes en bankjes rondom de basiliek.
Praktisch
Boek je tickets hier. Het aantal bezoekers is omwille van veiligheidsredenen beperkt. Alleen binnen het gereserveerde tijdslot heb je toegang met je ticket.
Je bezoekt de toren alleen als je in goede conditie bent en volledig op eigen tempo. Je volgt hetzelfde parcours naar boven als naar beneden. Tijdens je tocht kan je meermaals een rustpauze nemen. Voor personen die minder goed te been zijn en kleine kinderen (jonger dan 6 jaar) is het beklimmen van de toren niet geschikt. Comfortabel schoeisel is aangeraden.
Personen die de tocht doorheen de toren niet kunnen maken, kunnen binnenkort een virtueel bezoek brengen via de 360° tour.